Prace nad projektem ustawy o tzw. „sygnalistach” trwają od 2021 roku i znajdują się aktualnie na etapie Stałego Komitetu Rady Ministrów. Projekt do chwili obecnej ulegał kilkukrotnym modyfikacjom, a planowany termin jego przyjęcia przez Radę Ministrów szacuje się na I kwartał 2024 roku. Oznacza to, że z dużym prawdopodobieństwem już w najbliższych tygodniach przedsiębiorcy mogą zostać zobowiązani do wdrożenia procedur zapewniających niezbędną ochronę „sygnalistom”.
 
W projekcie ustawy z dnia 12 stycznia 2024 roku Ustawodawca w art. 4 ust. 1 przedstawił katalog osób fizycznych, które w jego ocenie należy uznać za „sygnalistów” podlegających ochronie z mocy ustawy w przypadku zgłoszenia naruszeń prawa. Oprócz kategorii wymienionych wcześniej (pracownicy, osoby na umowach b2b, wspólnicy, akcjonariusze, członkowie organów osób prawnych i jednostek nieposiadających osobowości prawnej), w projekcie przewidziana została również ochrona m.in. dla osób zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych, stażystów, wolontariuszy, praktykantów, funkcjonariuszy oraz żołnierzy. Co istotne, przedstawiony katalog jest katalogiem otwartym, co oznacza, że przepisy projektowanej ustawy znajdą również zastosowanie do osób fizycznych zatrudnionych, współpracujących lub pozostających w relacjach gospodarczych na innej podstawie prawnej niż wymieniona w przepisie. Oczywiście podkreślić należy, że do uznania za sygnalistę nie wystarcza posiadanie statusu jak powyżej – aby sygnalista mógł skorzystać z dobrodziejstw dyrektywy unijnej:
 
1. Musi on zgłosić naruszenie prawa dotyczące obszarów wymienionych w punkcie art. 3 ust. 1 projektu ustawy – zgłoszenie innego naruszenia pracodawcy/przedsiębiorcy nie będzie uznawane za naruszenie prawa w rozumieniu projektowanej ustawy,
2. Informację o naruszeniu powinien on powziąć w związku z wykonywaną pracą lub usługami.
 
Przykładowo zatem nie będzie chroniony pracownik, który poweźmie w zakładzie pracy wiedzę o wykroczeniu pracodawcy w prywatnej sprawie (np. zakłócał porządek publiczny i został ukarany mandatem) i zgłosił to naruszenie. Podobnie pracownik nie może liczyć na korzyści z dyrektywy, jeżeli poweźmie informację o naruszeniu na prywatnym spotkaniu z pracodawcą i spotkanie to nie będzie pozostawało w związku z wykonywaną pracą, np. pracodawca w obecności pracownika na prywatnej imprezie udostępni dane osobowe innej osoby niezatrudnionej w firmie, czym naruszy przepisy RODO.
 
Jednym z podstawowych obowiązków pracodawcy bądź przedsiębiorcy pozostającemu w relacji gospodarczej z sygnalistą jest zapewnienie środków ochrony niezbędnych do zapobiegnięcia ewentualnym działaniom odwetowym względem zgłaszającego. W art. 12 ust. 1 projektu Ustawodawca ponownie przewidział katalog otwarty zachowań kwalifikowanych jako działanie odwetowe tj. m.in. odmowę nawiązania stosunku pracy, wypowiedzenie lub rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia, obniżenie wynagrodzenia za pracę, pominięcie przy przyznawaniu świadczeń innych niż wynagrodzenie za pracę, mobbing, dyskryminację, nałożenie kar porządkowych. Należy podkreślić, iż w ww. zakresie od wielu lat istnieją już w kodeksie pracy uregulowania chroniące pracowników przed nieuzasadnionym stosowaniem ww. środków.
 
Twórcy projektu tworzą przy tym wiele nowych, nieostrych działań, które mogą zostać uznane za działania odwetowe, a jednocześnie ingerują mocno w sferę decyzyjności pracodawcy/przedsiębiorcy w zakresie organizacji pracy lub działalności przedsiębiorcy i mogą nastręczyć problemów w przypadku wystąpienia obiektywnych przesłanek względem pracownika, który dokonał zgłoszenia. Do takich nieostrych kryteriów definiujących działania odwetowe zaliczyć należy m.in. przekazanie innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków pracownika, negatywną ocenę wyników pracy lub negatywną opinię o pracy, niekorzystne lub niesprawiedliwe traktowanie, niekorzystną zmianę miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy.
 
Stworzenie tak szerokiego katalogu przykładowych naruszeń może doprowadzić w przyszłości do wielu sytuacji, w których przedsiębiorcy będą musieli w każdym przypadku zakwalifikowania danego pracownika/współpracownika jako „sygnalistę” kolejno w sposób bardzo skrupulatny oceniać wszelkie kroki podejmowane względem tego pracownika/współpracownika pod kątem zakwalifikowania ich jako działania odwetowe.
 
Możemy bowiem wyobrazić sobie scenariusz, zgodnie z którym pracownik/współpracownik najpierw dokona zgłoszenia naruszenia prawa, a następnie będzie wykonywał swoje obowiązki w sposób mniej efektywny od innych zatrudnionych u przedsiębiorcy osób, co będzie skutkowało negatywną roczną oceną pracy tego pracownika/współpracownika. Może zatem dojść do sytuacji, w której pracodawca będzie musiał mierzyć się z roszczeniami pracownika, który będzie wywodził, że taka negatywna ocena jest związana z dokonanym przez niego zgłoszeniem, a co za tym idzie, będzie oczekiwał odszkodowania w związku z podjętym względem niego działaniem odwetowym. Co więcej, zgodnie z art. 12 ust. 2 projektu ustawy za działanie odwetowe uważa się także groźbę lub próbę zastosowania jednego ze środków wymienionych w ust. 1. Może więc się okazać, że już samo ustne ostrzeżenie takiego pracownika, że wykonuje pracę mało efektywnie, co może wpływać na ocenę roczną, może rodzić w pracowniku przekonanie, że jest to działanie odwetowe.
 
Co istotne, to na pracodawcy będzie spoczywał ciężar dowodu, że działanie, o którym mowa nie jest działaniem odwetowym. Można zatem stwierdzić, że przed każdym działaniem podjętym względem sygnalisty przedsiębiorca, do którego zastosowanie znajdzie ustawa winien dokładnie przeanalizować, czy skonsultować, czy dany krok można zakwalifikować jako działanie odwetowe. W każdym przypadku rekomendujemy konsultację prawną w ww. zakresie oraz oferujemy Państwu swoją pomoc obejmującą analizę danego przypadku pod kątem zgodności z projektowaną ustawą, oraz obowiązującymi przepisami prawa pracy, opinię prawną co do możliwych konsekwencji działań podejmowanych wobec pracownika oraz rekomendację co do dalszych kroków wobec osoby dokonującej zgłoszenia.
 
Art. 14 projektowanej ustawy przewiduje uprawnienie sygnalisty do odszkodowania w pełnej wysokości za dopuszczenie się względem niego działań odwetowych. Przepis nie określa przy tym szczegółowych zasad odpowiedzialności odszkodowawczej przedsiębiorcy względem sygnalisty. W związku z powyższym przy ocenie znajdą zastosowanie przepisy ogólne z Kodeksu cywilnego – w szczególności sygnalista będzie zobowiązany wykazać wysokość szkody oraz związku przyczynowego pomiędzy szkodą a zachowaniem odwetowym przedsiębiorcy.
O tym, jakie formalne kroki przedsiębiorcy powinni podjąć w związku z planowanym wdrożeniem dyrektywy (w szczególności w zakresie ustanowienia przewidzianej w projekcie procedury zgłoszeń wewnętrznych), piszemy tutaj.
 
Autor: Szymon Szuksztul – Senior associate w Kancelarii SKP.