W dalszym ciągu trwają prace legislacyjne związane z implementacją unijnej Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 roku w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii, zwaną Dyrektywą o Ochronie Sygnalistów (dalej jako „Dyrektywa”). Termin na wdrożenie postanowień Dyrektywy do porządku krajowego minął 17 grudnia 2021 r.
 
Wdrożenie Dyrektywy
 
Wg. ostatniej wersji projektu ustawy wejście w życie regulacji o sygnalistach oznacza dla adresatów Dyrektywy (tj. podmiotów prywatnych, na rzecz których wykonywana lub świadczona jest praca przez co najmniej 50 osób, podmiotów publicznych oraz organów publicznych) konieczność dokonania szeregu zmian w aktach wewnątrzzakładowych określających kwestie związane ze zgłaszaniem nieprawidłowości oraz stworzenie odpowiednich procedur z tym związanych. Wdrożenie systemu whistleblowing będzie wymagało od przedsiębiorców pracy na kilku płaszczyznach oraz winno być podzielone na etapy, obejmujące czynności zarówno przed wdrożeniem, w trakcie, jak i po wdrożeniu. Na każdym etapie wdrożenia szczególnego uwzględnienia wymagają kwestie ochrony danych oraz poufności tożsamości sygnalisty. Warto również dodać, iż proces przyjmowania zgłoszeń nieprawidłowości w firmach od sygnalistów oraz podejmowania działań następczych będzie mógł być outsourcowany, co może wpłynąć na zmniejszenie ryzyka nieprawidłowego zastosowania nowych przepisów.
 
Cel implementacji Dyrektywy
 
Nadrzędnym celem Dyrektywy jest stworzenie kompleksowego systemu ochrony sygnalistów. System ma obejmować wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej w celu zapewnienia ochrony osobom, które z tytułu dokonanego zgłoszenia określonych naruszeń prawa mogą być narażone na dolegliwości odwetowe natury prawnej, ekonomicznej lub innej. Zgodnie bowiem z założeniami Dyrektywy pracodawca jest zobowiązany do podjęcia niezbędnych działań, aby pracownicy nie byli stawiani w niekorzystnej sytuacji z powodu zgłaszania żądań i wniosków mających na celu zapewnienie im bezpieczeństwa pracy.
 
Nowa odsłona Projektu ustawy
 
Założenia projektu polskiej ustawy implementującej Dyrektywę zostały już kilkakrotnie zmieniane, jednakże w ostatnim czasie prace nad ustawą znacznie przyspieszyły, co potwierdza wydanie rekomendacji do dalszych prac na ustawą przez Komitet do Spraw Europejskich. Ostatnia wersja projektu ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa (dalej jako: „Projekt ustawy”) została opublikowana w dniu 10 stycznia 2023 roku na stronie Rządowego Centrum Legislacji. Link do przebiegu prac w RCL: Projekt (legislacja.gov.pl).
 
Podstawowe ramy regulacji
 
Pod względem podmiotowym Dyrektywa obejmuje swą regulacją podmioty zobowiązane do wdrożenia systemu zgłaszania nieprawidłowości oraz podmioty, które mogą nieprawidłowości zgłaszać, czyli właśnie sygnalistów (ang.„whisteblowers”).
 
Implementacja Dyrektywy to przede wszystkim nowe obowiązki adresowane do przedsiębiorców oraz podmiotów publicznych. Projektodawca przewiduje w szczególności:
 
• ustanowienie wewnętrznych kanałów i procedur;
• wdrożenie procedur na potrzeby dokonywania zgłoszeń;
• ewidencjonowanie zgłoszeń;
• podejmowania działań następczych.
 
Projektodawca zakłada utworzenie hierarchii kanałów zgłoszenia nieprawidłowości – sygnaliści mogą w pierwszej kolejności korzystać z kanałów wewnętrznych w swoim zakładzie, a następnie z kanałów zewnętrznych utworzonych przez organy publiczne.
 
Novum „interes publiczny”
 
Co istotne, w ostatnim Projekcie ustawy zaproponowano wprowadzenie przesłanki (klauzuli generalnej) „interesu publicznego” jako warunku uzyskania przez sygnalistę ochrony z mocy ustawy. Zgodnie bowiem z nowym brzmieniem przepisu art. 6 Projektu ustawy, zgłaszający podlega ochronie, pod warunkiem, że miał uzasadnione podstawy sądzić, że ujawniana przez niego informacja o naruszeniu prawa dotyczy interesu publicznego oraz jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia. Zgłoszeniu podlegają więc te działania i zaniechania, które są szkodliwe dla interesu publicznego. Mając na względzie cel Dyrektywy ten „ograniczający” kierunek zmiany nie jest do końca zrozumiały. Klauzula interesu publicznego stanowi bowiem swoiste uzasadnienie dla ograniczania praw i wolności oraz jest przedpolem do ochrony innych wartości. Sam Projektodawca ogranicza się w uzasadnieniu Projektu ustawy do rozumienia interesu publicznego jako „respektowania wartości wspólnych dla całego społeczeństwa”. Należy pamiętać, że transpozycja przepisów Dyrektywy może odbiegać od ram Dyrektywy, tylko jeżeli przepisy krajowe będą zapewniały sygnalistom dalej idącą ochronę.
 
Zmiany co do zgłoszeń zewnętrznych
 
Istotne zmiany w najnowszym Projekcie ustawy dotyczą również zgłoszeń zewnętrznych tzn. takich, które są przekazywane organowi publicznemu. Projektodawca tym razem przyjął Państwową Inspekcję Pracy za główny organ, do którego mają być kierowane zgłoszenia naruszeń przez sygnalistę w przypadku, w którym nie może on określić innego właściwego organu. Tym samym zrezygnowano z powierzenia tej roli Rzecznikowi Praw Obywatelskich. Ponadto, Projekt ustawy wprost wskazuje na regionalne izby obrachunkowe oraz Policję (uprzednio właściwy komendant wojewódzki policji) i prokuraturę jako podmioty uprawnione do przyjmowania zgłoszeń sygnalistów.
 
Penalizacja
 
Projekt ustawy w ostatniej odsłonie złagodził również sankcje, niemniej projektowane kary są nadal surowe. Projektodawca przewiduje, iż kary mogą zostać nałożone za zachowania sprzeczne z przepisami o ochronie sygnalistów, w szczególności na podmiot, który:
 
• odpowiedzialny za ustanowienie wewnętrznej procedury zgłaszania naruszeń prawa nie ustanawia jej bądź wdraża ją w sposób niewłaściwy (kara grzywny);
• utrudnia dokonanie zgłoszenia przez sygnalistę lub narusza obowiązek zachowania poufności tożsamości (kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku);
• podejmuje działania odwetowe wobec sygnalisty (kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2).
 
Projekt ustawy złagodził również sankcję za zgłaszanie nieprawdziwych naruszeń z 3 lat pozbawienia wolności do 2 lat.
 
Terminy implementacji
 
Projekt ustawy zakłada, że ustawa ma wejść w życie w terminie 2 miesięcy od dnia jej ogłoszenia w odniesieniu do podmiotów zatrudniających powyżej 249 osób, a w stosunku do podmiotów zatrudniających od 50 do 249 osób z dniem 17 grudnia 2023 r.
 
Na chwilę obecną data wejścia w życie nowych przepisów nie jest znana, natomiast na stronie rządowej wskazano pierwszy kwartał 2023 roku na zakończenie prac nad niniejszą ustawą. Będziemy na bieżąco informowali o postępie prac w tym zakresie w kolejnych alertach prawnych.
 
Autorka: Katarzyna Niewadzioł – Associate w Kancelarii SKP.