Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie roli założyciela oraz beneficjenta fundacji rodzinnej i tym samym uzupełnienie wcześniejszej publikacji pt. „Fundacja rodzinna – podsumowanie roku obowiązywania ustawy”[1], w której między innymi przedstawiono cele fundacji rodzinnej, procedurę jej założenia jak i organy nią zarządzające.
 
Słowem przypomnienia  – podobnie jak w przypadku spółek kapitałowych, działalność fundacji jest prowadzona i nadzorowana przez jej organy. W przypadku fundacji rodzinnej organami tymi są: zarząd, zgromadzenie beneficjentów oraz rada nadzorcza. Obok tych organów jako podmioty o odrębnym statusie można wyróżnić fundatora fundacji rodzinnej oraz ich beneficjentów.
 
Fundator fundacji rodzinnej
 
Jak wskazuje nazwa, fundator fundacji rodzinnej jest osobą, która zakład fundację rodzinną. Opisując pozycję fundatora, za punkt wyjścia należy niewątpliwie uznać art. 16 ustawy o fundacji rodzinnej z dnia 26 stycznia 2023 r.[2] („Ustawa”), który stanowi, że fundator nie odpowiada za zobowiązania fundacji rodzinnej. Sytuacja fundatora jest w tym zakresie tożsama z pozycją wspólnika w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. Fundator nie ponosi zatem odpowiedzialności majątkiem osobistym za zobowiązania fundacji rodzinnej wobec osób trzecich.
 
Fundatorem może być wyłącznie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych (a więc pełnoletnia i nieubezwłasnowolniona), która złożyła oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo w testamencie. Fundacja rodzinna nie może zatem zostać założona przez spółkę prawa handlowego czy jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej.
 
Zgodnie Ustawy fundacja rodzinna może być ustanowiona przez więcej niż jednego fundatora. Wyjątek od tej zasady stanowi sytuacja, gdy fundacja zostanie ustanowiona w testamencie. W polskim porządku prawnym zakazane jest bowiem sporządzanie testamentów wspólnych[3].
 
Procedura założenia fundacji rodzinnej została szczegółowo przedstawiona we wcześniejszym artykule. Nie powtarzając w tym miejscu wszystkich przedstawionych tam informacji należy zwrócić uwagę, że do najważniejszych czynności fundatora należy m. in. ustalenie treści statutu fundacji rodzinnej.
 
Powyższe oznacza w praktyce, że to fundator decyduje o wewnętrznej strukturze fundacji, określa krąg beneficjentów jak również statutowe zasady otrzymywania przez nich świadczeń.  Co istotne fundator może ale nie musi być beneficjentem. Z oczywistych względów beneficjentem nie będzie fundator, który zdecydował się ustanowić fundację rodzinną w testamencie. Również jednak w przypadku, gdy fundacja została ustanowiona za życia fundatora, ten może zdecydować, że nie będzie zaliczał się do grona beneficjentów.
 
Rola fundatora w strukturze fundacji tworzy swoisty dualizm funkcjonowania fundacji rodzinnej za życia fundatora oraz po jego śmierci.
 
Zgodnie z art. 13 ust. 1 Ustawy prawa i obowiązki fundatora są niezbywalne. Z przepisu tego wynika pośrednio, że statut fundacji rodzinnej może przyznawać fundatorowi szczególne prawa i obowiązki, które (do czasu jego śmierci) mogą przekładać się na specjalny status fundatora w strukturze fundacji oraz szczególny wpływ na jej funkcjonowanie. I tak fundator może przykładowo zastrzec sobie w statucie: (i) prawo do pełnienia funkcji w zarządzie albo radzie nadzorczej fundacji, (ii) prawo powoływania członków zarządu lub rady nadzorczej, (iii) prawo zmiany statutu fundacji rodzinnej czy też (iv) zwiększoną ilość głosów na zgromadzeniu beneficjentów. Po śmierci fundatora takie uprawnienia wygasną, a fundacja będzie funkcjonować w oparciu o pozostałe postanowienia statutu. Tym samym zasady funkcjonowania fundacji rodzinnej za życia fundatora mogą zasadniczo różnić się od zasad jej funkcjonowania po jego śmierci.
 
Zgodnie z art. 13 ust. 2 Ustawy Fundator może w statucie powierzyć wykonywanie swoich uprawnień innej osobie, określając zakres tego powierzenia. Jest to rozwiązanie, które –  w przypadku zastrzeżenia sobie przez fundatora szerokiego katalogu szczególnych praw lub obowiązków – daje fundatorowi możliwość delegowania ich części lub całości na wskazana prze niego osobę.
 
W przypadku powołania fundacji rodzinnej przez więcej niż jednego fundatora, o ile statut nie stanowi inaczej, fundatorzy wykonują prawa i obowiązki fundatora wspólnie a zmiana beneficjenta lub jego uprawnień jest dokonywana za zgodą wszystkich fundatorów. W statucie można  odstąpić od tej zasady i przykładowo powiązać poszczególne prawa lub obowiązki z konkretnymi fundatorami.
 
Beneficjent fundacji rodzinnej
 
Beneficjentami są osoby uprawnione do otrzymywania świadczeń od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z jej rozwiązaniem. Ci z beneficjentów, którym przyznano w statucie takie prawo, tworzą zgromadzenie beneficjentów – jeden z organów fundacji rodzinnej.
 
Osoby beneficjentów wskazuje każdorazowo statut fundacji, przy czym beneficjentem fundacji może być wyłącznie osoba fizyczna lub organizacjami pozarządowymi prowadząca działalność pożytku publicznego. Co istotne, w przypadku osób fizycznych uzyskanie statusu beneficjenta nie jest uzależnione od stopnia pokrewieństwa beneficjenta w stosunku do fundatora ani od wieku beneficjenta. Tym samym beneficjentem może być osoba obca (niespokrewniona) wobec fundatora jak i niepełnoletnia. Należy jednak pamiętać, że stopień pokrewieństwa (lub jego brak) fundatora w stosunku do beneficjenta przekłada się na stawkę opodatkowania otrzymywanych przez beneficjentów świadczeń (odpowiednio 0%, , 10% lub 15%). Z uwagi na fakt, że treść statutu fundacji ustala fundator, to do jego decyzji należy zatem ustalenie pierwotnego kręgu beneficjentów fundacji.
 
Szczególnymi rozwiązaniem, właściwym dla ustawy o fundacji rodzinnej, jest możliwość zastrzeżenia, że przedmioty przypadające małoletniemu beneficjentowi z tytułu świadczeń spełnionych przez fundację rodzinną nie będą objęte zarządem sprawowanym przez rodziców beneficjenta. Pozwala to ominąć zasadę sprawowania przez rodziców zarządu mieniem dziecka (art. 101 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Decydując się na zastosowanie tego rozwiązania, fundator powinien wskazać zarządcę, który będzie sprawował zarząd nad takimi przedmiotami w imieniu małoletniego beneficjenta. W przypadku gdy fundator nie wyznaczył zarządcy, zarząd sprawuje kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.
 
Innym rozwiązaniem, które zwiększa swobodę w planowaniu dystrybucji świadczeń na rzecz beneficjentów, jest możliwość przyznawania ich pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu. Przykładowo prawo do otrzymywania świadczeń można powiązać z uzyskaniem przez beneficjenta określonego wieku albo uzyskania odpowiedniego wykształcenia.
 
Podsumowanie
 
Fundator i beneficjent fundacji rodzinnej są, obok organów fundacji, kluczowymi postaciami z perspektywy jej  funkcjonowania. W obydwu przypadkach obowiązujące przepisy dają możliwość wprowadzenia do statutu fundacji postanowień regulujących ich pozycję. W przypadku fundatora Ustawa pozwala przyznać mu szczególne prawa jak również obciążyć go dodatkowymi obowiązkami. Z tego względu za zasadne należy uznać przygotowanie przemyślanego tekstu statutu fundacji, który w pełni realizować będzie założenia jej fundatora.
 
Autor: adw. Paweł Postolko – Senior associate w Kancelarii SKP.
 
[1] https://skplaw.pl/fundacja-rodzinna-podsumowanie-roku-obowiazywania-ustawy/

[2] Dz.U.2023.326 z dnia 2023.02.21

[3] Por. art. 942 Kodeksu cywilnego.