Ustawa o fundacji rodzinnej z dnia 26 stycznia 2023 r.[1] („Ustawa”), która weszła w życie 22 maja 2023 r., obowiązuje już ponad rok. Jest to zatem dobry moment, aby dokonać podsumowania tego czasu oraz przybliżyć główne założenia tej instytucji.
 
Słowem wstępu, jak podaje businessinsider.com.pl^[2], przez rok obowiązywania Ustawy do Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim wpłynęło aż 1538 wniosków o zarejestrowanie fundacji rodzinnej. Do dnia 30 kwietnia 2024 r. w Polsce zarejestrowano 980 fundacji, przy czym obecnie ilość zarejestrowanych fundacji przekracza 1000. W oparciu o przedstawione liczby można przyjąć, że nowa instytucja przyjęła się już w polskim porządku prawnym.
 
Cel fundacji rodzinnej
 
Zgodnie z Ustawą, celem fundacji rodzinnej jest gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów. Uzupełniając to wyliczenie, można wskazać również cel długoterminowy, jakim jest ułatwienie procesu międzypokoleniowej sukcesji majątku firm rodzinnych. Dotychczasowe regulacje były bowiem w tym zakresie niewystarczające.
 
Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu Ustawy „Celem projektu ustawy jest więc kompleksowe wzmocnienie narzędzi prawnych do przeprowadzenia procesów sukcesyjnych poprzez dodatnie do systemu prawa instytucji służącej do gromadzenia rodzinnego majątku, pozwalającego na zatrzymanie kapitału w kraju na wiele pokoleń oraz zwiększenie potencjału krajowych inwestycji. Fundacja rodzinna ma minimalizować ryzyko nieudanej sukcesji i gwarantować kontynuację działalności biznesowej. Przekazanie majątku, w tym firmy rodzinnej, fundacji rodzinnej ma chronić go przed podziałem, umożliwić jego pomnażanie, a więc także czerpanie z niego korzyści, które będzie można przeznaczyć na pokrycie kosztów utrzymania osób wskazanych przez fundatora”.
 
Na marginesie można wskazać, że fundacja rodzinna nie jest pierwszą wprowadzoną do polskiego systemu prawnego instytucją, która ma ułatwiać proces sukcesji majątku firm rodzinnych. Jako inny przykład można wskazać ustawę z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw[3]. Ustawa ta umożliwia wyznaczenie przez przedsiębiorcę prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą zarządcy, który w przypadku śmierci przedsiębiorcy będzie zarządzał jego przedsiębiorstwem przez okres dwóch lat (w wyjątkowych okolicznościach okres ten może zostać przedłużony do lat 5).
 
O ile jednak zarządca sukcesyjny przedsiębiorstwa jest rozwiązaniem tymczasowym i odnoszącym się wyłącznie do przedsiębiorstw osób fizycznych wpisanych do CEIDG, o tyle fundacja rodzinna znajduje duże szersze zastosowanie i jest instytucją długoterminową. Czas trwania fundacji rodzinnej może być bowiem nieoznaczony, a sukcesyjny cel istnienia fundacji rodzinnych z założenia plasuje je jako jednostki mające działać dłużej niż tylko przez jedno pokolenie założycieli.
 
Powstanie fundacji rodzinnej
 
Procedura założenia fundacji rodzinnej w Polsce jest wieloetapowa i wymaga spełnienia określonych wymogów wskazanych w art. 21 Ustawy. Kroki te prezentują się następująco:

1. złożenie oświadczenia o ustanowieniu fundacji rodzinnej – fundator składa oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo w testamencie. W obydwu przypadkach oświadczenie powinno zostać złożone w formie aktu notarialnego;
2. ustalenie statutu fundacji rodzinnej – statut ustala fundator w formie aktu notarialnego. Obligatoryjne elementy statutu określa art. 26 ust 2 Ustawy. Jednym z tych elementów jest określenie wartości funduszu założycielskiego, który nie może być niższy niż 100.000,00 zł. Typowo statut i oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej zawarte są w tym samym akcie notarialnym;
3. sporządzenie spisu mienia – na etapie zakładania fundacji, fundator zobowiązany jest sporządzić w formie pisemnej spis mienia wnoszonego do fundacji rodzinnej na pokrycie funduszu założycielskiego. Na późniejszym etapie spis mienia podlega aktualizacji przez zarząd fundacji rodzinnej;
4. ustanowienie organów fundacji rodzinnej wymaganych przez ustawę lub statut – organami fundacji rodzinnej są zarząd, zgromadzenie beneficjentów oraz jako organ fakultatywny rada nadzorcza;
5. wniesienie funduszu założycielskiego – w przypadku ustanowienia fundacji rodzinnej w akcie założycielskim – wniesienie funduszu założycielskiego musi nastąpić przed wpisaniem do rejestru fundacji rodzinnych, w przypadku ustanowienia fundacji rodzinnej w testamencie – wniesienie funduszu założycielskiego powinno nastąpić w terminie dwóch lat od dnia wpisania fundacji rodzinnej do rejestru fundacji rodzinnych;
6. wpisanie do rejestru fundacji rodzinnych – fundacja rodzinna w organizacji z chwilą wpisu do rejestru fundacji rodzinnych staje się fundacją rodzinną i uzyskuje osobowość prawną. Wpisanie fundacji rodzinnej do rejestru następuje na wniosek fundatora, a w przypadku fundacji powołanej w testamencie – zarządu fundacji rodzinnej.

Co istotne z chwilą sporządzenia aktu założycielskiego albo ogłoszenia testamentu powstaje fundacja rodzinna w organizacji, którą można porównać do spółki z o.o. w organizacji. Fundacja rodzinna w organizacji posiada zatem zdolność prawną (może być podmiotem praw i obowiązków), a zasadą jest, że do jej reprezentacji uprawniony jest fundator lub pełnomocnik powołany przez fundatora albo w przypadkach wskazanych w ustawie – przez zarząd.
 
Działalność fundacji rodzinnej
 
Poruszające tematykę działalności fundacji rodzinnej należy wskazać w pierwszej kolejności, że zgodnie z art. 5 Ustawy fundacja rodzinna może wykonywać działalność gospodarczą jedynie w ograniczonym, wskazanym w tym przepisie zakresie. Jest to m.in. (i) zbywanie mienia, o ile mienie to nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia, (ii) najem, dzierżawa lub udostępnianie mienia do korzystania na innej podstawie (iii) nabywanie i zbywanie papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze czy (iv) udzielanie pożyczek spółkom, w których fundacja jest wspólnikiem lub akcjonariusze, jak również jej beneficjentom. Rozważając zatem założenie fundacji rodzinnej, należy porównać potencjalne aktywa, które miałyby zostać wniesione do takiej fundacji przez fundatora z dopuszczalnym zakresem działalności komercyjnej fundacji rodzinnej. W konkretnym przypadku może się bowiem okazać, że fundacja nie byłaby uprawniona samodzielnie prowadzić danego typu działalności gospodarczej. Z uwagi jednak na fakt, że fundacja rodzinna może wykonywać działalność gospodarczą także w zakresie przystępowania do spółek handlowych i uczestnictwa w nich,  dopuszczalne jest pasywne uczestnictwo fundacji rodzinnej w spółce prawa handlowego (np. w charakterze wspólnika w spółce z o.o.) prowadzącej działalność gospodarczą nieobjętą wyliczeniem z art. 5 Ustawy. W założeniu ustawodawcy takie postępowanie służy zwiększeniu bezpieczeństwa rodzinnego majątku.
 
Podobnie jak w przypadku spółek kapitałowych, działalność fundacji jest prowadzona i nadzorowana przez jej organy. Jak już wspomniano, w przypadku fundacji rodzinnej organami tymi są: zarząd, zgromadzenie beneficjentów oraz rada nadzorcza.
 
Nie wchodząc szczegółowo w ich kompetencje, można wskazać, że zarząd fundacji rodzinnej m.in. prowadzi sprawy fundacji i reprezentuje ją na zewnątrz, realizuje cele fundacji rodzinnej określone w statucie oraz spełnia świadczenia przysługujące beneficjentowi. Rada nadzorcza jest organem fakultatywnym, który w przypadku jego powołania pełni funkcje nadzorcze w stosunku do zarządu w zakresie przestrzegania prawa i postanowień zawartych w statucie. Zgromadzenie beneficjentów jest organem właścicielskim, tworzonym przez beneficjentów, którym w statucie przyznano uprawnienie do uczestnictwa w nim. Nie ma przeciwwskazań, aby beneficjentem był także fundator fundacji rodzinnej.
 
Obok tych organów jako podmioty o odrębnym statusie można wyróżnić fundatora fundacji rodzinnej oraz ich beneficjentów. Szczegółowy opis ich roli przedstawiony zostanie w odrębnym artykule.
 
Podsumowanie
 
Fundacja rodzinna stała się ważnym elementem polskiego krajobrazu biznesowego, oferującym solidne rozwiązanie dla sukcesji firm rodzinnych. O znacznej popularności tego rozwiązania świadczy wprost liczba już zarejestrowanych fundacji. W oparciu o dotychczasowe dane można prognozować, że do maja 2025 r. ilość fundacji rodzinnych się podwoi. Oczywiście na zainteresowanie omawianą instytucją wpływ będzie miała potencjalna działalność ustawodawcy. Fundacja rodzinna z założenia jest wehikułem na pokolenia, dlatego wszelkie drastyczne ingerencje w obowiązujące przepisy, w tym w szczególności w zakresie zasad rozliczeń podatkowych beneficjentów, mogą  prowadzić do obniżenia obecnego poziomu zainteresowania. Z tego względu należy postulować ograniczenie ewentualnych zmian przepisów dot. fundacji rodzinnych do tych naprawdę koniecznych, które przyczynią się do eliminacji niejasności pojawiających przy okazji stosowania nowych przepisów.
 
[1] Dz.U.2023.326 z dnia 2023.02.21
 
[2] https://businessinsider.com.pl/prawo/polski-boom-na-sukcesje-raport-fundacje-rodzinne-zaskakuje/xhyhtf6
 
[3] Dz.U.2021.170 t.j. z dnia 2021.01.27
 
Autorzy: Tomasz Pieczyk – partner zarządzający w Kancelarii SKP, Paweł Postolko – senior associate w Kancelarii SKP.