Przedstawiamy Państwu kolejną publikację kancelarii SKP z serii poświęconej fundacjom rodzinnym (dalej również: „fundacja”). W poprzednim artykule [1](por. „Fundacja rodzinna – rola i funkcjonowanie zarządu”) pisaliśmy między innymi o roli zarządu fundacji jak również o ustawowych obowiązkach jego członków. Zgodnie z zapowiedzią, dziś przybliżymy Państwu zasady odpowiedzialności członków zarządu fundacji wobec samej fundacji oraz odpowiemy czy członek zarządu fundacji może odpowiadać za jej zobowiązania względem osób trzecich.
 
I. Zasady odpowiedzialności odszkodowawczej członków zarządu wobec fundacji
 
Zasady odpowiedzialności członków zarządu fundacji rodzinnych, podobnie jak i innych organów fundacji, opisuje art. 73 ust. 1 ustawy o fundacji rodzinnej z dnia 26 stycznia 2023 r. [2] („Ustawa”), zgodnie z którym członek zarządu, członek rady nadzorczej oraz likwidator odpowiadają wobec fundacji rodzinnej za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu, chyba że nie ponoszą winy. Treść przywołanego przepisu jest analogiczna do treści przepisów art. 293, 483 oraz 300125 Kodeksu spółek handlowych (dalej: „k.s.h.”), które regulują kwestie odpowiedzialności odszkodowawczej członków organów spółek kapitałowych. Podobieństwo to pozwala odwołać się do wypracowanych już w praktyce zasad odpowiedzialności członków organów spółki z organiczną odpowiedzialnością czy spółki akcyjnej.
 
Przesłankami odpowiedzialności członków zarządu fundacji z art. 73 ust. 1 Ustawy są:
 

1. a) sprzeczne z prawem lub postanowieniami statutu działanie lub zaniechanie / niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązku;
   b) zawinione działanie lub zaniechanie;
   c) szkoda po stronie fundacji;
   d) adekwatny związek przyczynowy pomiędzy działaniem/zaniechaniem a szkodą.

 
Wymóg sprzeczności z prawem sprowadza się do konieczności wykazania, że konkretne działanie lub zaniechanie członka zarządu było sprzecznie z przepisami powszechnie obowiązującego prawa lub postanowieniami statutu fundacji. Tym samym niewystarczające jest wykazanie, że działanie takie naruszało uchwałę rady nadzorczej lub zgromadzenia beneficjentów, w przypadku gdy umocowanie do podjęcia takiej uchwały nie znajdowało oparcia w ww. regulacjach.
 
Na gruncie art. 293, 483 oraz 300125 k.s.h. sporne jest, czy samo naruszenie obowiązku staranności (w przypadku fundacji rodzinnej ustanowionego w art. 55 Ustawy) może być traktowane jako samodzielna podstawa bezprawności. Wątpliwości te pozostaną zapewne aktualne w stosunku do fundacji rodzinnej. Niewątpliwie jednak, samo działanie przez członka zarządu w warunkach uzasadnionego ryzyka gospodarczego nie może być uznawane (samodzielnie) za działanie bezprawne (por. omówiony w naszej poprzedniej publikacji nt. fundacji rodzinnych pt. „Fundacja rodzinna – rola i funkcjonowanie zarządu”) art. 75 ust. 2 Ustawy).
 
Zawinienie należy rozumieć jako możliwość postawienia członkowi zarządu w związku z jego działaniem zarzutu, że nie zachował się prawidłowo (zgodnie z prawem i zasadami współżycia społecznego), chociaż zachowanie takie było w danych okolicznościach możliwe.
W przypadku odpowiedzialności członków zarządu przesłankę tę należy odnosić do miernika staranności, jakim jest art. 55 ust. 1 Ustawy odczytywany łącznie z art. 75 ust. 2 Ustawy. Na gruncie przepisów Kodeksu spółek handlowych przyjmuje się zasadniczo, że standard staranności dla członków zarządu spółek kapitałowych jest podwyższony w stosunku do zasady ogólnej z Kodeksu cywilnego (por. wyrok SN z 10.2.2011 r., II UK 265/10). Pomimo delikatnych różnic pomiędzy regulacjami art. 2091 § 1, art. 30054 § 1 oraz art. 3771 § 1 k.s.h. a art. 55 Ustawy, należy liczyć się z możliwością, że podobny podwyższony standard zostanie wypracowany w orzecznictwie również w stosunku do członków organów fundacji rodzinnej.
W praktyce miara staranności wymagana od członków zarządu powinna uwzględniać w szczególności wartość zarządzanego przez fundację mienia i skali jej działalności. Niższe wymagania winny być stawiane członkom zarządu fundacji rodzinnej o funduszu założycielskim w wysokości stu tysięcy złotych (ustawowe minimum), a wyższe członkom zarządu fundacji, której majątek będzie wielokrotnie wyższy.
 
Szkoda jest oczywiście uszczerbkiem w majątku fundacji rodzinnej, który może przyjąć formę straty (pomniejszenia aktywów lub zwiększenia pasywów) lub też utraconych korzyści (wartości, która nie powiększyła aktywów ani nie pomniejszyła pasywów fundacji na skutek działania członka zarządu).
 
Adekwatny związek przyczynowy pomiędzy działaniem/zaniechaniem a szkodą, sprowadza się w uproszeniu do ustalenia, że szkoda stanowi normalne (ale niekoniecznie obligatoryjne) następstwo danego działania/zaniechania.
 
Dopiero łączne spełnienie ww. przesłanek pozwala przyjąć, że członek zarządu ponosi odpowiedzialność wobec fundacji za szkodę powstała po stronie fundacji rodzinnej.
 
II. Zasady odpowiedzialności członków zarządu wobec osób trzecich
 
Przepisy Ustawy nie przewidują zasad osobistej i subsydiarnej odpowiedzialności członków zarządu fundacji rodzinnej za zobowiązania fundacji względem jej wierzycieli, gdy egzekucja z majątku fundacji okaże się bezskuteczna. Brak jest bowiem w Ustawie regulacji analogicznych do reżimu odpowiedzialności managerów spółek z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 299 k.s.h) czy prostych spółki akcyjnych (art. 300132 k.s.h.) za nieuregulowane zobowiązania spółek. Nie należy jednak zapominać, że fundacja rodzinna prowadząca działalność gospodarczą posiada zdolność upadłościową, a Ustawa przewiduje zakończenie postępowania upadłościowego jako jedną z dróg do jej rozwiązania i wykreślenia z rejestru. W związku z tym fundacja jako dłużnik może podlegać regulacjom ustawy prawo upadłościowe (dalej także: „p.u.”), w szczególności przez pryzmat zawartej w p.u. definicji niewypłacalności oraz obowiązku terminowego złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości gdyby stała się niewypłacalna. Obowiązek ten w praktyce spoczywa na osobach prowadzących sprawy i reprezentujących dłużnika, a zatem w omawianym przypadku, na członkach zarządu fundacji. Ma to doniosłe znaczenie z perspektywy każdego przypadku niewypłacalności takiej fundacji i związanej z tym potencjalnej odpowiedzialności członków zarządów. Zgodnie z zasadą z art. 21 ust 3 p.u., osoby zarządzające dłużnikiem, który jest osobą prawną prowadzącą działalność gospodarczą, ponoszą odpowiedzialność za szkodę (względem osób trzecich, także wierzycieli fundacji) wyrządzoną wskutek niezłożenia w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości, chyba że nie ponoszą winy. Przyjmuje się również domniemanie, że w przypadku dochodzenia odszkodowania przez wierzyciela niewypłacalnego dłużnika (np. fundacji) szkoda obejmuje wysokość niezaspokojonej wierzytelności tego wierzyciela wobec dłużnika. Od powyższej zasady ustawodawca przewiduje w p.u. kilka przypadków wyłączających odpowiedzialność członków zarządu.
 
Ostatnia, lecz nie mniej ważna regulacja, o której powinni pamiętać członkowie zarządu fundacji rodzinnych (także fundacji rodzinnej w organizacji) to art. 116a § 1 Ordynacji podatkowej (dalej także: „Ordynacja”). Zgodnie z jego brzmieniem, członkowie zarządu fundacji ponoszą solidarnie z fundacją rodzinną odpowiedzialność za jej zaległości podatkowe. W tym przypadku zarówno podstawy jak i zakres odpowiedzialności członka zarządu fundacji za zaległości podatkowe są analogiczne jakie przewiduje Ordynacja dla członków zarządu spółek kapitałowych, a zatem w razie bezskutecznej egzekucji z majątku fundacji, członkowie jej zarządu odpowiadają solidarnie i całym swoim majątkiem. Warto również pamiętać, że podobnie jak w przypadku opisanej powyżej odpowiedzialności z art. 21 ust 3 p.u., okolicznościami chroniącymi członków zarządu przed odpowiedzialnością osobistą, będzie w szczególności złożenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości niewypłacalnej fundacji.
 
III. Inne rodzaje odpowiedzialności członków zarządu
 
Obok odpowiedzialności odszkodowawczej za działania podjęte w związku ze sprawowaniem funkcji członków zarządu fundacji rodzinnej, jej członkowie w konkretnych przypadkach mogą również podlegać odpowiedzialności organizacyjnej oraz karnej.
 
Odpowiedzialność organizacyjna sprowadza się do możliwości odwołania członka zarządu z pełnionej funkcji w związku z nienależytym wywiązywaniem się z obowiązków. O ile statut fundacji nie stanowi inaczej, decyzja w przedmiocie powołania jak i odwołania członków zarządu należy do kompetencji fundatora fundacji albo (po śmierci fundatora) zgromadzenia beneficjentów.
Zgodnie z konstytucyjną zasadą nullum crimen sine lege, pociągniecie członka zarządu do odpowiedzialności karnej możliwe jest wyłącznie w przypadku popełnienia przestępstwa, tj. wypełnienia swoim czynem znamion (elementów) jego ustawowego opisu.
 
Jedynym artykułem regulującym kwestię odpowiedzialności karnej na gruncie Ustawy jest art. 128 ust. 1 Ustawy, który penalizuje zachowanie polegające na niewywiązaniu się z obowiązku statuowanego przez art. 84 Ustawy. Ten drugi przepis ten nakłada na członków zarządu fundacji obowiązek przekazania na żądane Krajowej Administracji Skarbowej danych zawartych na liście beneficjentów, spisu mienia oraz informacji o świadczeniach lub mieniu przekazanym w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Na mocy art. 128 ust. 1 ustawy za umyślne niewywiązanie się z przywołanego obowiązku, sprawcy grozi grzywna od 240 do 540 stawek dziennych, w wysokości od 10 zł do 2000 zł każda. Przepis art. 128 ust. 3 Ustawy penalizuje natomiast zachowanie polegające na podaniu nieprawdziwych informacje, o których mowa w art. 84 Ustawy, za co sprawcy grozi grzywna nie niższa niż 360 stawek dziennych.
 
Jakkolwiek w Ustawie zamieszczony został wyłącznie jeden artykuł poświęcony odpowiedzialności karnej, to zakres potencjalnej odpowiedzialności karnej członków zarządu jest zdecydowanie szerszy. Nie sposób w tym miejscu opisać wszystkich typów czynów zabronionych, które mogą mieć do nich zastosowanie. Działania członków zarządu fundacji rodzinnej mogą podlegać ocenie przez pryzmat przepisów Kodeksu karnego, Kodeksu karnego skarbowego, ustawy o rachunkowości jak również innych aktów prawnych. Jako przykładowe można wskazać tutaj przestępstwo niegospodarności z art. 296 Kodeksu karnego, które penalizuje wyrządzenie danemu podmiotowi (w tym fundacji) szkody o wartości przekraczającej 200.000 zł przez osobę obowiązaną do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą tego podmiotu (a więc m. in. członka zarządu), działającą poprzez nadużycie uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na niej obowiązku. Co istotne naruszenie obowiązków członka zarządu, które skutkować będzie szkodą o niższej wartości, nie będzie wypełniać znamion tego przestępstwa. Dobrze obrazuje to generalną zasadę, zgodnie z którą konkretne naruszenie obowiązków członka zarządu może ale nie musi stanowić przestępstwa.
 
Podsumowując, rola zarządu w fundacji rodzinnej jest złożona i wiąże się tak z szerokim zakresem obowiązków jak i znaczną odpowiedzialnością. Warto o tym pamiętać przy okazji powoływania członków do zarządu fundacji jak również będąc z zarządzie fundacji w toku bieżącego prowadzenia jej spraw.
 
Autorzy: adw. Paweł Postolko – Senior associate w Kancelarii SKP, r.pr. Tomasz Pieczyk – Partner zarządzający w Kancelarii SKP.
 

[1] https://skplaw.pl/fundacja-rodzinna-rola-i-funkcjonowanie-zarzadu/
[2] Dz.U.2023.326 z dnia 2023.02.21